Esperanto/sco/Lesson 1

Esperanto — Neix Lesson

In this first lesson we'l steirt bi gettin tae knaw the soonds o Esperanto, efter this we'l get tae knaw somm fair baseec facts aneat Esperanto noons an verbs. Lik aye, thaur'l be vocabulair fer tae be minded.

Hou tae pronoonce Esperanto

Esperanto is pronoonced exactlie aes wrutten an wrutten aes pronoonced. Awthou it's ae constructit leid that's maistlie spaken bi saicont-leid speakers, thaur's kenspeackle norms aneat whit's guid pronoonciation. Lat's get this coorse bi taukin aneat an praicticin thir norms.

b, d, f, h, m, n, v, an z ar pronoonced juist lik in Scots. Juist lik in maist bileids o Scots, b and d ar still pronoonced the samm (i.e. aes voiced consonants) at the end o ae wird, an dinna devoice tae sommit lik "p" or "t", e.g. "sub" an "sed" dinna soond lik "sup"* an "set"*.

Esperanto haes 5 vowels that ar somwhit differt fae hou ye'd pronoonce thaim in Scots. They'r the same aes the five vouels o Spainish. Aw o thaim ar pronoonced strang an clear, an dinna blur fae yin soond intae anither (aes affen happens in Ingils and Scots). Gif twa vouels appear yin efter the ither, then thay'r pronoonced aes pairt o twa differt syllables. In wirds wi twa or mair syllables in thaim, the seicont-tae-hainmaist syllable is aye stressed.

Letter	Pronoonciation (IPA)	Audio	Claisest tae the Scots ...
a	/a/		Lik the Scots "canna" an "man".
e	/e/		The first pairt of the Scots "a" in "bane" wioot the blurin intae aen 'ee'.
i	/i/		Lik the Scots 'ee' in "keeng", bit shorter. Lik in "citie".
o	/o/		Lik the Scots "o" in "bonnie".
u	/u/		Lik the Scots 'ui' in "tui" or "rui, bit shorter.

Afore heidin oan tae the consonants that ar pronoonced differtlie than in Scots, ye shid proablie stap fer tae practice seyin thir vouels richt. The exercises alow will wauk ye throu this.

Exercises
First aff, practice pronooncin the vouels by thirsels. Ye micht wan tae tak yer time aboot it tae be sair ye dinna pronoonce thaim lik an ingles bodie pittin oan Scots airs.
Nou praictice pronooncin thaim thegather wi somm consonants: ba, fa, ha, ma, na, va, za, de, fe, he, me, ne, ve, ze, bi, fi, hi, mi, ni, vi, zi, bo, do, fo, ho, mo, no, vo, zo, du, fu, hu, mu, nu, vu, zu. Again, be sair that ye dinna pronoonce thaim lik that ingles bodie.
Finalie, praictice thaim in somm short wirds: mano, amo, emo, manon, nubo, nova, novan, ami, emi, umo, nana, vazo, zono, havi, viva, ino, ido, malo, ano, bele, nenio. An again, be sair that ye dinna pronoonce thaim lik that ingles bodie. Please mynd: Acause the stress in Esperanto is aye oan the seicont-tae-hainmaist syllable, the hainmaist wird in this leet is syllabified aes "ne-NI-o", wi the (raigulair) stress aes shawn.

Nou we'l hae ae luik at the consonants that ar pronoonced similair tae thae in Scots.

Letter	Pronoonciation (IPA)	Audio	Difference fae Scots
g	/g/		Aye "hard", lik "gae", niver lik "gem".
k	/k/		Aye lik the Scots "kin", that is, wioot ae puff o air efter the "k". In Esperanto, "k" is niver heard wi ae puff o air.
l	/l/		Lik the Scots, yinlie no aes 'thick'.
p	/p/		Aye lik the "p" in "plum", (wioot that puff o air). In Esperanto, "p" is niver heard wi ae puff o air.
s	/s/		Aye lik the Scots "sembol", niver lik "z" or the "se" in "uise".
t	/t/		Aye lik the "t" in "stane", niver lik "tut tut". In Esperanto, "t" is niver heard wi ae puff o air.

This pronoonciation o "k", "p", an "t" is lik thair pronoonciation in leids lik Frainch, Spainish, Eetalian, and Russee, aes weel aes ithers.

Nou lat's praictice this:

Exercises
"g" is aye pronoonced lik in "goat". Praictice this bi seying thir wirds alood: igi, ega, ege, igis.
Praictice makin ae 'thin' "l", first oan it's ain, than bi pronooncin it in somm wirds: la, li, lo, mala, malo, ilo, lamo, lanuga, lando, lango, leono, ludo, luli, lulilo, flava, flugilo. Mynd ye that wirds ar aye stressed oan the seicont-tae-hainmaist syllable.
"s" is ayes pronoonced aes aen "s". Praictice this bi seyin the ablo wirds alood an bein sair that it niver soonds lik ae "z": roso vs. rozo, lenso
"k", "p", an "t" ar niver heard wi ae puff o air. Praictice this bi seyin the ablo wirds alood an pit yer haunn twa three inches in front o yer moo fer tae check that thaur's nae puff o air wi thaim: skemo, skono, sklavo, kelo, kanalo, kamelo, spleno, spamo, plena, plenigi, plu, pluvo, stelo, stilo, tio, tiu, tial, ties, tiam, tagon, stato, timon, tako, tavolo, titolo, tutan, kato, poto, lito, lifto, lipo, konata, katalogo, psiko. Mynd ye that words ar aye stressed oan the seicont-tae-hainmaist syllable.

Esperanto haes ae wee nummer o letters an aw wi pronoonciations that ar fair differt fae hou ye'd hear the Scots letter propnoonced, an twa three letters that'r no uised in the Scots. Maist o thir latter letters hae fameeliair pronoonciations thou.

Letter	Pronunciation (IPA)	Audio	Difference fae the Scots
c	/t͡s/		Aye lik "ts".
ĉ	/t͡ʃ/		Aye lik "ch" in "chuise".
ĝ	/d͡ʒ/		Aye lik the saft "g"in "gem".
ĥ	/x/		Lik the Scotts pronoonciation o "loch".
j	/j/		Aye lik the "y" in "yird", niver lik the Ingles "j". The pronoonciation is the samm at the end o ae wird.
ĵ	/ʒ/		Aye lik the "zh" soond in "measur".
r	/r/		Lichtlie rolled "r", lik in Eetalian or Russee.
ŝ	/ʃ/		Aye lik the "sh" in "ship".
ŭ	/u̯/		Lik in "nou", no "watter". This soond is awmaist aye in yin o the combinations "aŭ" or "eŭ".

The diacreetic oan ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, an ŝ is cawed ae circumflex, an the diacreetic oan ŭ is cawed ae breve.

Nou lat's praictice this:

Exercises
"j" is aye pronoonced lik y. Praictice this bi seyin thir wirds alood: ja, jo, jam, jes, juna, ioj, kaj, tuj, iojn, tiajn, kiuj, objekto.
"c" is aye pronoonced lik ts. Praictice this bi seyin thir wirds alood: ci', co, cico, ciano, citi, cent, celo, civito, cepo, laca, danci, centono, censo, cicumo, civilizacio, senchava (be myndfu, the c an h ar pronoonced separat).
"ĉ" is aye pronoonced lik "ch". Praictice this bi seyin thir wirds alood: ĉe, ĉu, ĉiam, ĉies, voĉo, ĉielo, ĉapelo, ĉasi, ĉeftablo, ĉiea, ĉipo, ĉizo, ĉiupova, ĉevalaĉo, ĉieesteco (mynd the c), ĉervico (mynd the c), ĉioj, ĉiufoje.
"ĝ" is aye pronoonced lik ae saft g. Praictice this bi seyin thir wirds alood: ĝi, iĝi, ĝusta, ĝis, manĝi, manĝigi (note the g), seĝo, vizaĝo, iĝis, iĝu, ĝemeliĝo, ĝojo, ĝisnuna, ĝisdatigi, ĝismentone, pliaĝa, platiĝi, pliiĝi.
"ŝ" is aye pronoonced lik "sh". Praictice this bi seyin thir wirds alood: ŝi, ŝtono, ŝafo, ŝakto, ŝati, ŝiajn, ŝtofo, poŝmesaĝilo, ŝaho, ŝtupo, ŝuo, ŝvita, ŝviti, ŝajne.
"ŭ" is aye pronoonced lik the "u" in nou. Praictice this bi seyin thir wirds alood: aŭ, aŭdi, ankaŭ, aŭtuno, baldaŭ, laŭta, laŭte, naŭ, baldaŭa, neŭtrala, pseŭdonimo, Eŭropo, eŭkalipto, leŭtenanto, pneŭo.
"ĵ" is aye pronoonced lik "zh". Praictice this bi seyin thir wirds alood: ĵus, ĵazo, ĵaketo, ĵaluze, ĵaŭdo, ĵeti, ĵetegi, ĵipo, ĵinglo, ĵulo, ĵuĵuo, poŝtaĵo, ŝtonĵetilo. Nou, ettle tae mak ĵ and ĝ soond differt: domaĵo, domaĝo, vojaĵo, vojaĝo, aĵo, aĝo
"r" is aye lichtlie rolled. Praictice this bi first ettlin tae get ae rollin r. Whan ye'v duin that richt, ettle tae sey thir wirds alood, with the r rolling in ilka wird: rano, razi, raso, rapida, realo, ree, refalo, regado, reĝo, regulo, ricevi, rompo, ronĝi, ruĝa, ruso, ruza, riĉa, tri, pri, pro, por, parko, paroli, preskaŭ, promeni, printempo, orelo, nur, maro, labori, kvar, ĵurnalo, kruro, kara, griza, grava, ĉambro, ĝardeno, forgesi, vintraero, certa, cirklo, caro, ĉirkaŭ, certeco, centaŭro, ŝerci, ŝranko, ŝraŭbo, ŝraŭbtenilo, ŝraŭbŝlosilo.
"ĥ" is aye pronoonced lik the Scotts loch. Praictice this bi seyin thir wirds alood: ĥaoso, ĥoro, ĥina, ĥimera, ĥanato, monaĥo, ĥordulo, ĥirurgo, eĥo, ĥaraktero, ĥirurga, ĥolero. Than ettle tae pronoonce thir sets fer tae mak thaim soond differt fae h and k: ĥoro, horo, koro; eĥo, eko.

Nou ye'v ae guid haunnle oan aw o the letters o Esperanto an their sonds. Ye micht hae seen that q, w, x, an y hae no been covert. This is cause thay'r no ae pairt o the alphabet in Esperanto.

The order o letters in the Esperanto alphabet is siclic tae the Scots alphabet, exceptin that letters wi the diacreetics ar coontit distinct an comm efter thair diacriticless freends lik sae:

a, b, c, ĉ, d, e, f, g, ĝ, h, ĥ, i, j, ĵ, k, l, m, n, o, p, r, s, ŝ, t, u, ŭ, v, z

Fer tae get the names of the letters, juist eik aen "-o" tae the consonants: a, bo, co, ĉo, do, e, fo, go, ĝo, etc.

We'll be praicticin speelin the wirds yince we ken sommit mair aneat Esperanto.

Pairts o speech

Juist lik in aw leids, the wirds in Esperanto can be dividit intae ae wee nummer o groops. In Esperanto, differt pairts o speech ar maurki wi thair ain obvioos endins, thou thaur's twa three compleecatin factors. In this lesson, we'l introduce noons an verbs an twa three preposeetions will be introduced.

Noons

Nouns ar wirds that normal lik spak o persons, things, steid, or ideas. Exaumples can be foond in the kist juist ablo.

Exaumples o noons in the Scots
Ah see ae dug. He seets in ae chair. I hae aen idea. I am learnin Esperanto. Tak yer time tae studie the contents o this coorse.

In Esperanto, noons ar shawn bi the suffeex -o. Exaumples ar in the short vocabulaair section ablo.

Vocabulair

Here's the first wirds fer ye to mynd.

Wird	Audio	Meanin
hundo		dug
kato		cat
pomo		aipple
infano		bairn

Plurals

Fer tae shaw that ae noon is plural, Esperanto eiks the suffeex -j:

hundoj (dugs), katoj (cats), pomoj (aipples), infanoj (bairns)

Airticle

Esperanto haes ae deefinite airticle (i.e. "the"), "la", bit nae indeefinite airticle (i.e. "ae(n)"). The meanin o the indeefinite airticle in Scots is gien bi the lack o aen airticle:

La hundo estas en la ĝardeno. — The dug is in the gairden.
Hundo estas en la ĝardeno. — Ae dug is in the gairden. (Thaur's ae dog in the gairden.)

Verbs

Verbs ar the wirds that speak o aen action, happenin, or state o bein. Exaumples can be foond in the kist juist ablo:

Exaumples o verbs in the Scots
Ah see ae dug. He seets in ae chair. I hae aen idea. Ah am learnin Esperanto. Tak yer time tae studie the contents o this coorse.

In Esperanto, verbs can hae yin o twa three endins, depeeendin oan tense, an twa three ither things. In this lesson we'l yinlie get tae knaw the endin o verbs in the praisent tense: -as. Esperanto verbs dinna chynge form dependin wha or whtt is daein the verb. Aes aen exaumple:

Mi estas en la ĝardeno. – Ah am in the gairden.
Li estas en la domo. – He is in the hoose.

Vocabulair

Here's som mair wirds that ye shid mmynd.

Wird	Audio	Meanin
mi		Ah
vi		ye (baith singulair an plural)
li		he
en		in (preposeetion)
de		o (preposeetion) fae (preposeetion)
estas		am, ar, is
brilas		shine(s)
ĝardeno		gairden
domo		hoose
urbo		ceetie
birdo		bird
flugas		flie/flies
floro		flouer
lito		bed
suno		sun
boato		boat
sed		but
falas		faw(s)
viro		man
homo		Human, bodie
folio		leaf
arbo		tree
sidas		sit(s)
parko		park

Mynd the reigulair pronoonciation that's differt from thair luik aliks wi the samm meanin in Scots: ĝardeno, birdo, boato.

Exaumples

Sentence	Audio	Meaning
Vi estas en la lito.		Ye'r in bed.
Mi estas en la ĝardeno.		Ah'mm in the gairden.
La birdoj flugas.		The birds flie.
La boato estas de la viro.		The boat is o the man. = The boat belangs tae the man.
La birdo flugas, sed la folioj falas.		The bird flies, bit the leaves faw.

Exercises

Hae ye mynded the vocabulair o this lesson? Than ye can nou praictice it bi owersetin the sentences ablo:

Sentence (answers)	Audio
La infanoj estas en la urbo.
La suno brilas.
La folioj falas de la arboj.
Li estas en la ĝardeno de la domo.
La infano sidas en la parko.
La birdo sidas en la boato.
Mi sidas en la lito.
La birdo flugas en la parko.

Sentence (answers)
The man is in the gairden.
Ye'r in the ceetie.
The leaves faw fae the trees.
He is in the gairden o the hoose.
The Bair seets in the pairk.
Ah seet in the boat.
He's ae Human.

Esperanto — Neix lesson