İklim ve Hava Hareketleri

Atmosfer, Su Buharı ve Hava Olayları

Bir gezegeni veya uyduyu çevreleyen gaz tabakalarının belirli bir katmanına atmosfer denir. Atmosfer, gezegenin ya da uydunun, gaz moleküllerini kütle çekim kuvveti ile kendine doğru çekmesi sonucu oluşur. Nefes aldığımızda içimize çektiğimiz hava atmosferin bir parçasıdır. Atmosferimizi oluşturan havanın %78'i azot, %21'i solunum yapmamız için gerekli olan oksijendir. Atmosferimizin geriye kalan %1'lik kısmı ise su buharı, karbondioksit, metan ve ozon gibi gazlardan oluşur. Havadaki su buharının yükselip gökyüzünde yoğunlaşması sonucu yağışlar meydana gelir. Hava sıcaklığına ve havadaki su buharı, diğer adıyla nem miktarına bağlı olarak gerçekleşen yağmur, kar ve rüzgâr gibi olaylara hava olayları adı verilir.

Basıncın Hava Olaylarına Etkisi

Hava basıncındaki değişimler, hava olaylarını etkileyen temel etmenlerden biridir. Dünya üzerinde Ekvator’a yakın bölgeler güneş ışığını dik açıya yakın bir açıyla alır. Bu nedenle, bu bölgelerde hava daha sıcaktır. Isınan hava genleşir ve hacmindeki artış nedeniyle yoğunluğu ve basıncı azalır. Bunun sonucunda bu bölgelerde alçak basınç alanları oluşur. Alçak basınç alanlarında, düşük yoğunluktaki hava yükselerek tekrar yoğunlaşır ve yeryüzüne yağış olarak iner. Bu nedenle, alçak basınç alanlarında yağmurlu ve bulutlu hava durumu gözlenir.

Güneş ışığının daha eğik bir açıyla düştüğü kutuplara yakın bölgelerde ise güneş ışığı daha geniş bir alana yayılır. Bu nedenle bu bölgelerde hava daha soğuktur. Soğuk hava büzülerek alçalır ve yoğunlaşır. Hava basıncının artmasıyla bu bölgelerde yüksek basınç alanları oluşur. Yüksek basınç alanlarında hava yeryüzüne yaklaştıkça ısınır ve gökyüzünde yoğunlaşma meydana gelmez. Bu nedenle bu bölgelerde güneşli ve sakin hava durumu gözlenir. Basınç farkı dolayısıyla havanın yüksek basınç alanlarından alçak basınç alanlarına doğru hareketiyle rüzgârlar oluşur. Basınç farkının artması rüzgârın şiddetini de arttırır. Ekvator ile kutup bölgelerinde alçak ve yüksek basınç alanları oluştuğu gibi, bu durum daha küçük bölgelerde de meydana gelebilir. Örneğin; Türkiye üzerinde kutuplara daha yakın olan Karadeniz Bölgesi çevresinde yüksek basınç alanları oluşurken, Ekvator’a yakın Akdeniz Bölgesi çevresinde alçak basınç alanları gözlenebilir.

Rüzgârlar

Atmosferdeki basınç değişimleri nedeniyle havanın yatay hareketlerine rüzgâr adı verilir. Rüzgârın esiş yönü, yüksek basınç olan bölgeden alçak basınç olan bölgeye doğrudur ve iki bölge arasındaki basınç farkı, havanın akış hızını yani rüzgârın hızını belirler. Rüzgârlar hızlarına göre gruplandırılır ve farklı farklı isimler alır.

Deniz kenarında farklı yüzey sıcaklıklarına sahip deniz ve kıyı arasında oluşan rüzgârlara meltem adı verilir. Deniz meltemi, gündüz deniz yüzeyindeki, yoğunluğu daha fazla olan serin havanın karaya doğru hareket etmesi sonucu oluşur. Kara meltemi ise gece toprak yüzeyindeki, yoğunluğu daha fazla olan serin havanın denize doğru hareket etmesi sonucu oluşur.

Hızı saatte 120 kilometreden büyük olan rüzgârlara kasırga adı verilir. Kasırgalar; bitki örtüsünde, yerleşim yerlerinde büyük tahribata yol açar ve daha çok ekvatoral bölgelerde gözlenir. Kasırga oluşumunu havadaki nem oranı, okyanus suyu sıcaklığı, rüzgâr hızı ve konum etkiler. Okyanus suyu sıcaklığı arttığında su yüzeyindeki buharlaşma da artar. Okyanus yüzeyinde bulunan ve sıcaklığı gittikçe yükselen hava, su buharıyla birlikte dönerek yükselir. Yükselen hava, soğuk bölgelerde aniden yoğunlaşır ve tekrar yeryüzüne doğru hareket eder, yağışlar gözlenir. Bu döngünün devam etmesiyle hızlanan hava akışı kasırgaları oluşturur. Kasırga sırasında havadaki nem oranının gittikçe artmasıyla hortumlar oluşabilir. Hortumlar, etki alanları küçük olmasına rağmen, yıkıcılığı çok yüksek rüzgârlardır.

Saatteki hızı 90 ile 120 kilometre arasında olan rüzgârlara ise fırtına denir. Fırtınalar, ince ağaç dallarının kırılmasına ve arabaların yoldan çıkmasına neden olabilir.

Yağış Türleri

Yeryüzünde bulunan su, buharlaşma ve yoğunlaşma olayları nedeniyle devamlı bir döngü içerisindedir. Su kaynaklarındaki su buharlaşarak atmosfere yükselir. Atmosferde hava sıcaklığının düşmesiyle yoğunlaşarak katı ya da sıvı hâlde yeryüzüne iner. Atmosferdeki su buharının sıvı ya da katı hâlde yeryüzüne düşmesine yağış denir. Bulutları oluşturan su buharının bir kısmı havanın soğumasıyla sıvıya dönüşür. Oluşan su damlacıklarının birleşip ağırlaştıktan sonra yeryüzüne inmesiyle gözlenen yağış türüne yağmur denir. Bu su damlacıklarının, sıcaklığın 0 oC’un altına düşmesi sonucu buz kristallerine dönüşerek yeryüzüne inmesiyle meydana gelen yağış türü ise kar olarak adlandırılır. Bazen bulutlarda oluşan su damlacıkları dikey hava hareketleri nedeniyle sıcak bölgeden soğuk bölgelere taşınır ve donar. İri buz tanelerine dönüşerek yeryüzüne düşmesiyle dolu yağışı gözlenir.

Çiy ve Kırağı

Yeryüzünde sürekli olarak buharlaşma gerçekleştiği için, havada her zaman bir miktar su buharı bulunur. Hava sıcaklığı, havadaki su buharının, diğer adıyla nemin oranını belirleyen temel etkendir. Havadaki nem oranı, günün hangi saatinde olduğumuza ve bulunduğumuz bölgeye göre değişir. Örneğin; kutuplar gibi soğuk iklime sahip bölgelerde havadaki nem oranı çok az iken, Ekvator gibi tropikal bölgelerde buharlaşma fazla olduğu için havadaki nem oranı da oldukça fazladır. Hava sıcaklığının çok fazla olduğu öğle saatlerinde, artan buharlaşma ile birlikte havadaki nem oranı da artar. Güneş kaybolduğunda, hava sıcaklığı azalır ve yeryüzü soğur. Bundan dolayı, havanın yere temas eden kısmındaki nem ısı kaybederek yoğunlaşır. Nem ısı kaybederek sıvı hâle geldiğinde çiy; daha çok ısı kaybedip katı hâle geçtiğinde kırağı oluşur.

Sis

Nemli ve ılık havanın, daha soğuk hava kütlesiyle karşılaşması sonucu, su buharı su taneciklerine dönüşerek yoğunlaşır. Bu yoğunlaşma yeryüzüne yakın yerlerde gerçekleştiğinde sis oluşur. Sis, özellikle havanın soğumaya başladığı aylarda, nem oranı yüksek bölgelerde etkili olur. Ülkemizde Karadeniz ve Marmara Denizi kıyılarının iç kesimlerinde sis yoğun olarak gözlenir.

Hava Tahmininin Önemi

Hava olaylarının değişimi günlük yaşantımızı etkiler. Örneğin bizler günümüzü nasıl geçireceğimizi planlarken hava durumunu göz önünde bulundururuz. Denizciler denize açılmadan önce, pilotlar uçuş öncesinde ve çiftçiler de toprağı ekip biçmeden önce yapılan hava tahminlerini göz önünde bulundururlar. Bu nedenle, havanın durumunun nasıl olacağının önceden tahmin edilebilmesi çok önemlidir. Atmosferdeki sıcaklık değişimlerini ve çeşitli hava olaylarını inceleyerek hava tahminleri yapan bilim dalına meteoroloji denir. Meteoroloji ile uğraşarak hava tahminleri yapan kişilere ise meteorolog adı verilir. Meteorologlar, gece ve gündüz sıcaklıklarının nasıl olacağı, alçak ve yüksek basınç etkisinin ne şekilde hissedileceği gibi tahminlerde bulunur.

İklim

Geniş bir bölgede uzun yıllar boyunca gözlenen hava olaylarının ortalamasına iklim denir. Dört mevsim boyunca bir bölgedeki ortalama hava sıcaklığı ve yağış miktarı, o bölgenin iklimini belirler. Bölgenin sıcaklığını ve yağış miktarını ise Ekvator’a yakınlık, rüzgârlar, yeryüzü şekilleri ve okyanus akıntıları gibi birçok faktör belirler. Bu yüzden Dünya’nın farklı bölgelerinde farklı iklimler görülür. İklim bilimi anlamına gelen klimatoloji, yeryüzünde görülen iklim tiplerini inceleyen bilim dalıdır. İklimi çalışan bilim insanlarına iklim bilimci (klimatolog) denir.