Nữ hoàng Võ Chu
Xưng đế[edit]
Đầu năm 690, do kỵ húy tên của mình, Võ Thái hậu cho đổi gọi chiếu thành chế. Đổi viết chữ Chiếu thành (曌) với hình Mặt trời, Mặt Trăng trên không, để tỏ quyền uy tối thượng. Cùng với đó là 11 chữ khác gọi là Võ hậu tân tự. Mùa hạ năm đó, Võ Thừa Tự bàn với Chu Hưng tố cáo Trạch vương Lý Thượng Kim và Hứa vương Lý Tố Tiết có mưu phản, Thái hậu sai bắt trị tội, thắt cổ giết Tố Tiết; Thượng Kim cũng phải tự tử.
Lại nói từ khi Tiết Thiệu bị giết, công chúa Thái Bình đi khắp nơi tìm kiếm nam sủng. Thái hậu sợ mang tiếng, nên đem công chúa gả cho cháu họ của mình là Võ Du Kỵ. Không lâu sau, bà giết chết các đại thần gồm Bùi Cư Đạo và Trương Hành Liêm, giết hai con của Chương Hoài Thái tử Lý Hiền và Nam An vương Lý Dĩnh, tông thất nhà Đường bị diệt gần hết, số còn nhỏ tuổi cũng bị lưu đày đến Lĩnh Nam. Năm đó, sư Pháp Minh dâng bốn quyển Đại Vân kinh ca ngợi Thái hậu là Phật Di Lặc xuống trần, là chủ của thiên hạ. Thái hậu sai in rồi phát ra khắp nơi, đề cao Phật giáo trên Đạo giáo.
Tháng 9 năm 690, Thị ngự sử Phó Du Nghệ cùng hơn 900 đại thần dâng thư xin Võ Thái hậu xưng đế. Khi ấy, Đường Duệ Tông thấy vậy cũng đành phải xin bà cho đổi thành họ Võ. Bà bèn đổi nhà Đường thành nhà Chu, đổi niên hiệu, xưng tôn hiệu Thánh Thần hoàng đế (聖神皇帝), giáng Duệ Tông làm Hoàng tự (皇嗣), đổi Thái tử là Hoàng tôn. Lập miếu tổ tiên họ Võ ở Thần Đô, tiến hành truy tặng:
- Chu Văn vương là Thủy Tổ Văn hoàng đế (始祖文皇帝), Thái Tự là Văn Định hoàng hậu (文定皇后).
- Con trai nhỏ của Chu Bình vương là Cơ Võ tôn làm Duệ Tổ Khang hoàng đế (睿祖康皇帝); vợ là Khương thị làm Khang Huệ hoàng hậu (康惠皇后).
- Thái Nguyên Tĩnh vương (太原靖王) làm Nghiêm Tổ Thành hoàng đế (嚴祖成皇帝); Triệu Cung Túc vương (趙肅恭王) là Cung Tổ Chương Kính hoàng đế (肅祖章敬皇帝); Ngụy Nghĩa Khang vương (魏義康王) là Liệt Tổ Chiêu An hoàng đế (烈祖昭安皇帝); Chu An Thành vương (周安成王) là Hiển Tổ Văn Mục hoàng đế (顯祖文穆皇帝).
Lập Võ Thừa Tự là Ngụy vương; Võ Tam Tư làm Lương vương, chú bác làm Vương, cô dì tôn là Trưởng công chúa.
Lý thuyết chính trị Trung Quốc truyền thống không cho phép một phụ nữ được lên ngôi Đế vị, Võ Tắc Thiên quyết định dẹp yên chống đối và đưa các quan lại trung thành vào triều. Từ Kính Nghiệp, một viên Tư mã cử binh đánh bà bị thua rồi chết. Một vài thân vương cũng đem quân chống bà, cũng bị giết. Thời cai trị của bà để dấu ấn về sự xảo quyệt tài tình và chuyên quyền hung bạo. Dưới thời cai trị, bà lập ra tuần tra mật để đối phó với bất kỳ chống đối nào có thể nổi lên, với cái tên khét tiếng Lai Tuấn Thần, Chu Hưng, nhưng đồng thời cũng có những hiền tài như Địch Nhân Kiệt.
Tháng 10 năm 695, sau nhiều lần thêm chữ, tôn hiệu của bà được đổi thành Thiên Sách Kim Luân Thánh Thần hoàng đế (天册金輪聖神皇帝), làm lễ phong thiền ở Tung sơn.
Tranh chấp giữa họ Lý và họ Võ[edit]
nhỏ|phải|Chữ Chiếu do bà sáng chế ra Không bao lâu sau khi chiếm ngôi, Võ hoàng cho xây chùa Đại Vân ở Trường An và Lạc Dương, đồng thời phong cho 9 nhà sư lên tước Công. Có thể nói, vào thời Võ Tắc Thiên lâm triều trị quốc, Phật giáo luôn chiếm địa vị độc tôn trong hệ thống tư tưởng ở Trung Quốc. Về tổ tiên của mình, bà cho đem bài vị tổ tiên trong vòng bảy đời vào thờ ở thái miếu, tuy nhiên bà vẫn tiếp tục cúng bái 3 vị vua Đường Cao Tổ, Đường Thái Tông và Đường Cao Tông của nhà Đường.
Mặc dù Duệ Tông được lập làm Hoàng tự, nhưng thế lực của bọn vương gia Võ Thừa Tự, Võ Tam Tư cũng rất lớn mạnh. Đại thần Trương Gia Phúc, Vương Khánh Chi muốn lấy lòng Võ Tắc Thiên, nên dâng thư xin bà lập Võ Thừa Tự làm thái tử, vì người họ Võ thì nên truyền ngôi cho người họ Võ. Bà ban đầu có vẻ bằng lòng. Ngày tháng 7 năm 791, các tể tướng Sầm Trường Sai, Cách Phụ Nguyên và Âu Dương Thông lên tiếng phản đối một cách gay gắt, bà hạ lệnh xử tử ba người đó . Tuy nhiên Võ Tắc Thiên vẫn chưa lập Võ Thừa Tự làm thái tử, chỉ cho Thừa Tự có thể tự do vào cung thỉnh an. Về sau do Vương Khánh Chi vào cung quá nhiều và tỏ ra vô lễ, bà bàn với tướng Lý Hiếu Dật trừng phạt hắn ta. Lý Du Đạo nhân cơ hội đó, cho đánh chết Vương Khánh Chi và khuyên bà giữ lại ngôi kế vị cho họ Lý, vì nếu họ Võ làm hoàng đế thì ba vị vua Đường sẽ không còn được thờ ở Thái miếu. Võ hoàng đế bằng lòng, sau đó bà còn hạ lệnh tước quyền tể tướng của Võ Thừa Tự, chỉ trao cho các chức vụ trên danh nghĩa, không nắm thực quyền.
Lúc này thế lực của bọn Lai Tuấn Thần ngày càng lớn mạnh, ngoi lên chức Tả thái trung thừa. Mùa xuân năm 692, Tuấn Thần tố cáo ba vị Bình chương sự là Nhậm Tri Giả, Địch Nhân Kiệt, Bùi Hành Bổn cùng bọn đại thần Bùi Tuyên Lễ, Lư Hiến, Ngụy Nguyên Trung, Lý Tự Chân mưu phản. Bảy người này đều bị tống vào ngục. Địch Nhân Kiệt ở trong ngục bí mật viết sớ kêu oan, rồi tìm cơ hội gửi cho con ông ta là Địch Quang Viễn rồi gửi lên bà. Cuối cùng bảy vị đại thần thoát chết nhưng bị lưu đày. Về sau các tể tướng Lý Du Đạo, Chu Kính Tắc, Chu Củ ra sức kiềm chế bọn Tuấn Thần, nên chúng tuy vẫn lộng hành nhưng không còn được như trước nữa. Cũng trong năm 692, Võ hoàng cử Vương Hiếu Kiệt cùng Lưu Thẩm Lễ đánh Thổ Phiên. Quân Đường thu hồi lại bốn trấn Quy Tư, Vu Điền, Sơ Lặc, Toái Diệp vốn bị rơi vào tay người Thổ từ năm 670.
Năm 693, người phụ nữ được Võ Tắc Thiên sủng ái là Vi Đoàn Nhi oán hận hoàng tự Lý Đán (đổi tên thành Lý Luân), thường gièm pha trước mặt Võ hoàng. Sau đó Vi thị vu cáo vợ Lý Luân là Lưu thị cùng người thiếp của ông, Đậu thị lập đàn bùa phép mưu hại Võ hoàng. Do đó Võ hoàng nhân lúc hai người vào thỉnh an, đã bí mật giết chết. Lý Luân rất lo sợ, mình sẽ bị liên lụy, do đó ông không dám khóc thương cho hai người, sinh hoạt vẫn tiến hành như bình thường. Tuy nhiên sau đó Đoàn Nhi lại tiếp tục tìm cớ hãm hại Lý Luân, nhưng Võ Tắc Thiên không tin hắn nữa, sai giết đi. Cũng trong lúc đó, mẹ của Đậu Đức phi là Bàng thị bị người đến tố cáo, Bàng thị bị khép tội chết, cho giảm một bậc. Có lời đồn các đại thần Bùi Phỉ Cung, Phạm Nhân Tiên bí mật gặp Lý Luân, bà cho xử tử cả hai. Lai Tuấn Thần còn tố cáo hoàng tự mưu phản, Võ Tắc Thiên tức giận, sai giam lỏng ông trong phủ, không cho đại thần gặp mặt, đồng thời phế các con ông từ thân vương làm quận vương. Những người bị nghi đồng mưu đều bị Lai Tuấn Thần tra tấn dã man. Bấy giờ có An Kim Tàng tự mổ bụng của mình để giải oan cho Lý Luân. Bà nghe tin cảm động, cho ngự y tới chữa trị Kim Tàng và xá miễn cho Lý Luân.
Sau khi loại Võ Thừa Tự, thế lực của Lý Du Đạo trở nên lớn mạnh, nên Võ Tắc Thiên có phần e ngại, bèn bãi chức ông ta. Mùa thu năm 694, Lai Tuấn Thần bị biếm làm tham quân Đồng Châu, Vương Hoằng Nghĩa bị đày ra Quỳnh Châu rồi bị giết.
Quan hệ đối ngoại[edit]
Đầu năm 695, ở biên cương, nhà Đường đang có xung đột với Thổ Phiên và Đột Quyết. Mùa xuân năm 696, quân Đường do Vương Hiếu Kiệt và Lâu Sư Đức chỉ huy giao chiến với hai tướng Thổ Phiên Luận Khâm Lăng, Luận Tán Bà ở núi Tố La Hãn và đại bại; bà bèn giáng chức Sư Đức và đuổi Hiếu Kiệt về vườn. Lúc này Minh Đường hoàn thành, cao 294 trượng, là công trình kiến trúc đồ sộ nhưng đã lấy đi bao nhiêu xương máu của những người dân vô tội. Tháng 4, bà cho làm lại chín cái đỉnh vốn tượng trưng cho quyền lực của thiên tử thời Hạ Thương Chu, để củng cố quyền lực của mình>
Một mối đe dọa nghiêm trọng hơn nhiều nảy sinh trong mùa hè 696. Lý Tận Trung và Tôn Vạn Vinh vốn là người Khiết Đan, oán hận vì sự ngược đãi của nhà Đường đối với Khiết Đan, nên đã nổi loạn, công hãm Doanh châu , giết thứ sử Triệu Văn Hối. Lý Tận Trung tự xưng là Vô Thượng khả hãn. Võ hoàng cử quân đến đàn áp, đổi gọ Lý Tận Trung làm Lý Tận Diệt, Tôn Vạn Vinh là Tôn Vạn Trảm. Tuy nhiên lực lượng Đường bị Khiết Đan đánh bại vào mùa thu cùng năm. Trong khi đó, Khã hãn Đột Quyết là Mặc Xuyết trong lúc này lại đem quân đánh Lương châu, bắt đô đốc Hứa Khâm Minh. Mùa đông tháng 10 ÂL, Lý Tận Trung chết, Tôn Vạn Vinh lên thay. Mặc Xuyết lúc này thân thiện với nhà Đường được tin liền dẫn quân tấn công Khiết Đan, bắt được thê tử Tận Trung và Tôn Vinh. Võ hoàng bằng lòng, ban cho Mặc Xuyết làm Khả hãn và tặng nhiều vàng, lụa, sắt cùng công cụ cày cấy. Về sau Tôn Vạn Vinh phát triển thế lực, lại tiếp tục chống Đường. Trong một trận chiến, Vương Hiếu Kiệt bị giết, quân Đường lâm vào thế thất lợi. Mãi đến mùa hạ năm 697, Mặc Xuyết đem quân tấn công Khiết Đan, giết Tôn Vạn Vinh thì tình hình Khiết Đan mới tạm yên.
Sau đó, Mặc Xuyết đòi hòa thân với nhà Đường. Võ Tắc Thiên cho cháu mình là Võ Diên Tú thành hôn với công chúa Đột Quyết, Mặc Xuyết không chịu và bắt giam Võ Diên Tú, sau đó gây hấn với Đường, tiến đánh đến tận Triệu châu rồi mới rút lui. Năm 699, vua Thổ Phiên giết chết Luận Khâm Lăng, con Khâm Lăng là Cung Nhân cùng Luận Tán Bà đầu hàng Đường. Kể từ lúc đó, Thổ Phiên lâm vào tình cảnh rối ren, xưng đột và trong một thời gian không còn gây hấn với nhà Đường nữa.
Trung Tông về kinh[edit]
Lúc đó Lai Tuấn Thần và Lý Du Đạo lại được Võ Tắc Thiên bổ dụng. Năm 697, Tuấn Thần lập mưu tố cáo Du Đạo làm phản, nhân cơ hội đó sẽ tìm cách hãm hại hai hoàng tử và công chúa Thái Bình. Công chúa bèn liên kết với người họ Lý và họ Võ, tố cáo ngược lại Tuấn Thần. Cuối cùng bà giết cả Lai Tuấn Thần và Lý Du Đạo. Từ đó thế lực của Lai Tuấn Thần từng tác quái nhiều năm trong triều, đã bị đánh .
Hai người cháu dòng họ Võ của bà là Võ Thừa Tự và Võ Tam Tư muốn giành ngôi thái tử, kết bè kết cánh chống lại nhau và cùng âm mưu lật đổ hoàng tự Lý Đán. Bà luôn cảm thấy bất an vì việc này, không biết giải quyết ra sao. Đại thần Địch Nhân Kiệt dâng sớ nói rằng Cao Tông lúc chết đem hai con phó thác cho bà, nay dù Võ hoàng lên ngôi nếu như muốn đem thiên hạ giao cho người cùng họ là trái ý trời, mà không có tiền lệ gì mà cô nhường ngôi cho cháu. Nếu lập con thì sau này bà còn được vào thái miếu, nếu lập cháu thì về sau không biết địa vị của bà sẽ ở đâu. Bà nghe theo.
Sau đó Nhân Kiệt lại khuyên bà triệu Lư Lăng vương Lý Triết về kinh, được Vương Phương Khánh và Vương Cập Thiện ủng hộ theo. Võ Tắc Thiên cũng bắt đầu suy nghĩ việc này . Lúc đó U châu tướng Tôn Vạn Vinh cũng muốn tôn lập Lý Triết, mới thuyết phục hai sủng nam của Võ Tắc Thiên là Trương Dịch Chi, Trương Xương Tông cũng ủng hộ ông. Hai người nghe theo, nhiều lần to nhỏ với bà. Võ hoàng cuối cùng xiêu lòng.
Tháng 4 năm 697, bà ra lệnh rằng Lư Lăng vương Lý Triết trong người có bệnh, đặc cách cho về kinh, lại cho phép thê tử, con cái đi theo. Không lâu sau ông về tới Trường An. Tháng 10 năm 697, Hoàng tự Lý Đán dâng sớ xin nhường ngôi kế vị cho Lý Triết. Bà bằng lòng, đổi hoàng tự là Tương vương và phong Lý Triết làm Hoàng thái tử, đổi tên là Hiển như cũ, nhưng phải đổi sang họ Võ. Ít lâu sau, Võ Thừa Tự vì uất ức mà qua đời.
Anh em họ Trương lộng hành[edit]
Sau khi Trung Tông được làm thái tử, Thái hậu do sợ rằng sau khi mình qua đời thì hai nhà Lý, Võ sẽ không dung nhau, nên hạ lệnh bắt Võ Hiển, Lý Đán, Công chúa Thái Bình (ba người con) và phò mã Võ Du Kỵ phải thề độc rằng không làm hại họ Võ .
Sau khi Thẩm thái y chết, công chúa Thái Bình tiến cử Trương Xương Tông có tài thổi sáo, rất đẹp trai lại có tài trong phòng the khiến Võ Tắc Thiên rất vui. Trương Xương Tông lại tiến cử anh mình là Trương Dịch Chi vào hầu hạ, không lâu sau hai người được phong lên tới tước công . Không những thế, Trương còn liều lĩnh cặp ngay với một nha đầu thân cận của Võ Tắc Thiên. Vào một ngày bị Thái hậu bắt gặp, bà đã rút gươm và chém sượt qua đầu. Tuy nhiên sau đó chuyện này đã được giải quyết êm vì công chúa Thái Bình có ý kiến rằng: "Không nên làm to chuyện, làm trò cười cho thiên hạ"'.
Lúc này bà tuổi cao, anh em họ Trương dần tìm cách can dự vào triều chính. Điều này khiến các con của Trung Tông là Thiệu vương Lý Trọng Nhuận và công chúa Lý Tiên Huệ, phò mã Võ Diên Cơ (con trai Ngụy vương Võ Thừa Tự) bất bình. Trương Xương Tông và Trương Dịch Chi nhân đó gièm pha khiến Võ hoàng ép ba người phải chết
Năm 703, anh em họ Trương oán giận tể tướng Ngụy Nguyên Trung vì Nguyên Trung không coi trọng bọn Trương Xương Nghi và Trương Xương Kỳ (anh em họ của Dịch Chi). Hai người này cũng lo sợ sau khi bà chết đi thì Nguyên Trung sẽ tìm cách hại mình, nên đã cáo buộc Nguyên Trung cùng Cao Tiển, thân cận của công chúa Thái Bình; ngày đêm mong cho bà chóng chết. Anh em họ Trương còn thuyết phục Trương Thuyết ra làm chứng, nhưng Trương Thuyết nói hết âm mưu của hai tên đó trước mặt Võ hoàng. Nhưng rốt cục, Thái hậu vì mải mê nam sủng nên vẫn lưu đày Ngụy Nguyên Trung, Cao Tiển và Trương Thuyết.
Mùa thu năm 704, nhiều quan lại lên tiếng cáo buộc Trương Dịch Chi, Trương Xương Tông và anh em họ là Trương Đồng Hưu, Trương Xương Kỳ nhận hối lộ, bà bèn giáng chức Đồng Hưu và Xương Kì nhưng lại giật dây cho tể tướng Dương Tái Tư không được động tới hai nam sủng của mình, nên anh em họ Trương được vô sự.
Thoái vị và qua đời[edit]
Mùa đông năm 704, Thái hậu lâm bệnh. Các đại thần đều không được gặp mặt, chỉ có anh em họ Trương được vào hầu mà thôi. Nhiều đại thần e ngại bọn họ Trương sẽ tìm cách chiếm ngôi vua, nên lũ lượt dâng sớ tố cáo chúng về tội phản quốc. Sau khi bệnh tình của bà có thuyên giảm, Tể tướng Thôi Huyền Vĩ đề nghị chỉ nên cho Thái tử Võ Hiển và Tương vương Lý Đán được vào hầu mà thôi, nhưng bà không theo. Về sau còn có Hoàn Ngạn Phạm và Tống Cảnh dâng sớ cáo buộc, bà cho Tống Cảnh điều tra việc đó, nhưng không được bao lâu lại hạ lệnh xá miễn cho bọn họ Trương.
Mùa xuân năm 705, bà lại lâm bệnh. Trương Dịch Chi, Trương Xương Tông lộng hành trong cung, trông giữ mọi việc. Các Tể tướng Trương Giản Chi, Thôi Huyền Vĩ, Hoàn Ngạn Phạm, Viên Thứ Kỷ, Lý Đa Tộ, Lý Trạm, Kính Huy... muốn diệt trừ hai tên gian thần này, khôi phục lại nhà Đường.
Ngày 20 tháng 2, Trương Giản Chi, Hoàng Ngạn Phạm cùng Tiết Tư Hành dẫn quân tiến vào Huyền Võ Môn, sai Lý Đa Tộ và Đồng Hiệu Nghệ đến Đông cung nghênh đón Hoàng thái tử Võ Hiển. Võ Hiển đồng tình, theo bọn họ vào cung . Bọn Giản Chi tiến vào trong cung, giết chết anh em Dịch Chi, Xương Tông rồi kéo nhau vào cung Thượng Dương nơi ở của Võ hoàng. Bà thất kinh, hỏi Giản Chi. Giản Chi nói có mật lệnh có Thái tử, giết bọn gian thần đi. Võ hoàng thấy Trung Tông thì biết trong cung có biến loạn, bảo: "Tiểu tử đã giết được rồi, mau về đông cung đi". Ngạn Phạm không đồng ý, bảo rằng thiên hạ chưa quên công đức của Lý thị, ép Võ hoàng nhường ngôi cho Trung Tông, còn bà xưng làm Thái thượng hoàng.
Ngày 23 tháng 2, Đường Trung Tông chính thức lên ngôi lần thứ hai, đổi tôn vị của bà thành Hoàng thái hậu ở Thượng Dương cung, nhưng bị kiểm soát bởi các vệ sĩ. Ngày 3 tháng 3, Nhà Đường chính thức được khôi phục, nhà Võ Chu chấm dứt. Tổng cộng Võ Tắc Thiên chính thức tiếm ngôi 15 năm, nếu tính từ lúc lâm triều xưng chế là 21 năm, tính từ sự kiện Nhị thánh lâm triều năm 660 là được tổng cộng 45 năm.
Ngày 16 tháng 12 năm 705, Võ thái hậu băng hà. Theo di mệnh của bà, lễ tang tiến hành theo nghi thức Hoàng hậu, hợp táng với Đường Cao Tông ở Càn lăng. Các hoàng đế nhà Đường đời sau truy tôn thụy hiệu Tắc Thiên Thuận Thánh hoàng hậu (則天順聖皇後). Người đời sau sử dụng 2 chữ Tắc Thiên trong thụy hiệu ghép với họ Võ của bà thành tên gọi Võ Tắc Thiên (武則天).